Emocje po udarze. Jak mózg wpływa na nasze reakcje

26 września 2024
Karolina Osiwała

Udar mózgu, który jest jednym z najpoważniejszych schorzeń neurologicznych, często prowadzi do szerokiego spektrum deficytów emocjonalnych. Pierwotne zaburzenia emocji po udarze wynikają bezpośrednio z uszkodzenia mózgu i jego chorobowo zmienionego działania fizjologicznego. Mogą obejmować między innymi zmianę dynamiki emocji (np. nasilenie lub osłabienie reakcji emocjonalnych), jak i zmiany w ekspresji emocji, czyli sposobie ich wyrażania. Zrozumienie tych zjawisk wpływa na skuteczną rehabilitację i wybór odpowiedniego wsparcia pacjentów. Przedstawiamy najczęściej spotykane trudności emocjonalne pacjentów oraz te, które najbardziej wpływają na pogorszenie funkcjonowania chorego wśród innych ludzi.

Zespół czołowy

Obszary czołowe mózgu, zwłaszcza kora przedczołowa, odgrywają decydującą rolę w regulacji emocji, planowaniu i kontrolowaniu zachowań. Uszkodzenia w tej części mózgu często skutkują przede wszystkim obniżeniem kontroli nad emocjami i impulsywnością. Osoby z uszkodzeniem tego obszaru stają się bardziej drażliwe, wybuchowe i trudne do uspokojenia, czasem pojawia się u nich także agresja słowna i fizyczna. Chorzy mogą mieć również tendencję do podejmowania ryzykownych, nieprzemyślanych decyzji i nieodpowiednich zachowań społecznych, takich jak przesadne dowcipkowanie, przedrzeźnianie, niestosowne komentowanie.

W przypadku uszkodzeń obszarów kory czołowej, zwłaszcza w okolicach oczodołowych, pacjenci mogą doświadczać labilności emocjonalnej, czyli skrajnych wahań nastroju (od euforii po gniew), oraz trudności w regulacji tych emocji. Stany emocjonalne są niestabilne, bardzo zmienne i zbyt intensywne w stosunku do sytuacji, co może utrudniać codzienne funkcjonowanie oraz prowadzić do frustracji zarówno pacjenta, jak i jego otoczenia.

Z drugiej strony udar zlokalizowany w płacie czołowym może skutkować apatią – u pacjentów zauważa się wtedy brak motywacji, obniżoną aktywność emocjonalną i spadek zainteresowania otoczeniem, a to negatywnie wpływa na ich zdolność do angażowania się w rehabilitację i codzienne życie. W odróżnieniu od depresji (której towarzyszy duży smutek) dominującym uczuciem tu jest obojętność wobec otaczającej rzeczywistości.

Zespół rzekomoopuszkowy

Uszkodzenia pnia mózgu i kory przedczołowej mogą prowadzić do zespołu objawów manifestujących się niekontrolowanymi, skrajnymi reakcjami emocjonalnymi. Chorzy doświadczają wówczas nagłych napadów śmiechu lub płaczu, które są nieproporcjonalne do bodźca lub kontekstu sytuacyjnego. Reakcje emocjonalne są często nieadekwatne do wewnętrznego stanu pacjenta, np. może on odczuwać smutek, ale nagle wybuchnąć śmiechem. Jak można się domyślać, powoduje to konsternację w otoczeniu chorego, ale i u niego samego. Należy jednak podkreślić, że reakcje te są całkowicie poza kontrolą pacjenta i najczęściej bywają dla niego niepokojące, frustrujące i zawstydzające.

Zaburzenia ekspresji emocji

Ekspresja emocji odnosi się do sposobu, w jaki emocje są wyrażane na zewnątrz, poprzez mimikę, gesty, ton głosu czy postawę ciała. Udar może prowadzić do znacznych zakłóceń w tej sferze, co wpływa na zdolność pacjenta do skutecznej komunikacji emocjonalnej z otoczeniem. Pojawiają się między innymi:

Spłaszczony afekt, czyli znaczne ograniczenie wyrażania emocji. Mimika pacjentów staje się uboga, a ton głosu monotonny, to sprawia, że zewnętrznie mogą wydawać się apatyczni lub obojętni, nawet jeśli odczuwają silne emocje. Ten stan bywa szczególnie trudny dla otoczenia pacjenta, które może błędnie interpretować brak wyraźnych reakcji emocjonalnych jako oznakę braku zainteresowania lub uczucia.
Zmiany w zakresie mimiki, gestykulacji i mowy ciała. Problemy ruchowe i porażenie mięśni twarzy lub kończyn sprawiają, że wyrażanie emocji staje się trudniejsze lub niemożliwe. Pacjenci mogą stracić zdolność do uśmiechania się, marszczenia brwi czy wykonywania dynamicznych gestów. To sprawia, że ich komunikacja niewerbalna staje się bardziej stonowana i trudna do odczytania przez otoczenie.
Dysprozodia, czyli zaburzenie związane z ekspresją emocjonalną w mowie, które może obejmować zarówno trudności w modulacji tonu głosu, jak i zmiany rytmu oraz intonacji mowy. W efekcie mowa pacjenta może brzmieć monotonicznie lub nieadekwatnie do treści wypowiedzi, co utrudnia odbiorcy zrozumienie jego emocji i intencji. Dysprozodia występuje najczęściej w przypadku uszkodzeń prawej półkuli mózgu, która odpowiada za emocjonalny aspekt mowy.

Zaburzenia percepcji emocji

Uszkodzenia prawej półkuli mózgu często prowadzą do trudności w rozpoznawaniu emocji u innych osób oraz do zmniejszonej zdolności do interpretowania subtelnych wskazówek emocjonalnych, takich jak zmiany w wyrazie twarzy rozmówcy czy w jego tonie głosu. Chory może mylić emocje lub nie rozpoznawać ich wcale, a to może prowadzić do dezorientacji, nieadekwatnych reakcji społecznych, nieporozumień i konfliktów interpersonalnych.

Depresja poudarowa

Jednym z najczęstszych zaburzeń nastroju po udarze jest depresja. Dotyka ona od 30% do 50% pacjentów po udarze i może występować zarówno krótko po zdarzeniu, jak i w późniejszych fazach rehabilitacji. Może być wynikiem bezpośrednich zmian neurochemicznych w mózgu, ale również psychologicznej reakcji na ograniczenia fizyczne, społeczne i poznawcze wynikające z choroby.

Objawami depresji poudarowej są:

obniżenie nastroju – pacjenci doświadczają chronicznego smutku, beznadziei i braku motywacji;
zmniejszenie zainteresowania i przyjemności – osoby, które wcześniej cieszyły się określonymi aktywnościami, mogą przestać odczuwać przyjemność, co wpływa na ich jakość życia;
zaburzenia snu i apetytu – często pojawiają się problemy ze snem (bezsenność lub nadmierna senność) oraz zmiany w apetycie, które mogą prowadzić do utraty lub przyrostu wagi.

Rehabilitacja i terapia zaburzeń emocjonalnych po udarze

Leczenie zaburzeń emocji po udarze obejmuje zarówno podejście farmakologiczne, jak i psychoterapeutyczne. W przypadku depresji pomocne są leki przeciwdepresyjne, stabilizatory nastroju czy terapia, na przykład poznawczo-behawioralna. W przypadku zaburzeń ekspresji emocji terapia logopedyczna oraz rehabilitacja neuropsychologiczna mogą poprawić zdolność pacjenta do komunikacji emocjonalnej.

Warto działać!

Zaburzenia emocjonalne wynikające z ogniskowych uszkodzeń mózgu, jakie powoduje udar, są złożone i zależne od lokalizacji oraz rozległości uszkodzeń. Wczesna diagnoza i interwencja, w tym farmakoterapia, psychoterapia oraz wsparcie społeczne, są niezwykle ważne dla poprawy jakości życia pacjentów i ich bliskich. Warto jak najlepiej poznać specyfikę objawów, których doświadcza chory, oraz zrozumieć, na ile ograniczony jest zakres możliwości kontrolowania przez niego niektórych aspektów emocjonalnych. Może to pomóc przetrwać trudny okres rehabilitacji po udarze, zdjąć presję oczekiwań i poczucie winy, co przyniesie ulgę zarówno pacjentowi, jak i jego otoczeniu.

Literatura

Cummings, J.L., & Mega, M.S. (2005). Neuropsychiatria. Elsevier Urban&Partner.
Domańska, Ł., &Borkowska, A. (red.). (2011). Podstawy neuropsychologii klinicznej. Wydawnictwo UMCS.
Harciarek, M., & Jodzio, K. (2005). Charakterystyka wybranych zaburzeń emocjonalnych po udarze prawej półkuli mózgu. Annals of Psychology, 8(2), 55–71.
Laskowska, I., Ciesielski, M., & Gorzelańczyk, E.J. (2008). Udział jąder podstawy w regulacji funkcji emocjonalnych. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 3(3–4), 107–115.
Walsh, K., Darby, D. (2008). Neuropsychologia kliniczna Walsha. GWP.

O autorce

mgr Karolina Osiwała – specjalista neuropsycholog kliniczny. Od 2016 roku pracuje w Górnośląskim Centrum Rehabilitacji „Repty” w Tarnowskich Górach na Oddziale Rehabilitacji Neurologicznej. Prowadzi terapię neuropsychologiczną głównie z pacjentami po udarze, z chorobami neurodegeneracyjnymi i w stanie śpiączki. Współpracuje z Uniwersytetem SWPS w Katowicach i Akademią Humanitas, prowadząc zajęcia dydaktyczne dotyczące neuropsychologii i psychologii zdrowia.